Chúng ta đang "thừa" văn minh, thiếu văn hóa?

Bùi Đình Phong

Văn hóa Nghệ An

08:22' PM - Thứ bảy, 02/08/2014

Phân biệt văn minh với văn hóa chỉ là tương đối, vì đây là những khái niệm, tuy không đồng nhất, nhưng gần gũi, có liên quan mật thiết với nhau. Ngày nay người ta nói tới văn minh vật chất và văn minh tinh thần. Còn thông thường, nói tới văn minh người ta thiên về giá trị vật chất, còn văn hóa chứa cả giá trị vật chất và tinh thần. Văn hóa là nói tới phương thức sử dụng và giàu tính nhân bản. Văn minh hướng tới kỹ thuật, sự tiện lợi trong cuộc sống.

Cái ăn, cái mặc là vật chất (được hiểu là văn minh), nhưng ăn như thế nào, mặc làm sao thì lại là văn hóa. Tiện nghi vật chất như điện thoại, xe cộ, nhà ở, hạ tầng giao thông (được hiểu là vật chất) nhưng dùng điện thoại, đi lại như thế nào, ở ra làm sao lại là văn hóa.

Quyền lực chính trị cũng được hiểu là một dạng vật chất, bởi vì đạt đến một trình độ nào đó của văn minh nhân loại mới có quyền lực. Nhưng sử dụng quyền lực đó ra sao thì lại là văn hóa, thường được gọi là văn hóa chính trị, văn hóa quản lý, văn hóa cầm quyền. V.v..

1. Đại hội XI khẳng định tiềm lực kinh tế nước ta được nâng cao, đất nước đã ra khỏi tình trạng nước nghèo, kém phát triển. Tuy mức độ tăng trưởng kinh tế các năm có khác nhau, nhưng bình quân 5 năm 2006-2010 đạt khoảng 7%/năm và 10 năm 2001-2010 tăng trưởng 7,26%/năm, đạt mục tiêu chiến lược đã đề ra. Như vậy, Việt Nam là một trong những nước có tốc độ tăng trưởng kinh tế khá nhanh so với các nước trong khu vực và trên thế giới. Tổng sản phẩm trong nước (GDP) năm 2010 theo giá thực tế đạt trên 101,6 tỷ USD, GDP bình quân đầu người đạt 1,168 USD. Như vậy, Việt Nam bước vào nhóm nước đang phát triển có thu nhập trung bình. Thu nhập thực tế của người dân năm 2008 so với năm 2000 tăng 2,3 lần; tỷ lệ hộ nghèo giảm từ 26% năm 2000 xuống còn khoảng 10% năm 2010.

Đó là tổng kết bằng con số. Thực tế, chúng ta cũng có thể thấy cái ăn, cái mặc của người dân, đặc biệt là cán bộ công chức, viên chức đã khá hơn nhiều so với trước đây. Các nhà hàng, khách sạn luôn luôn kín chỗ. Những cuộc liên hoan mừng lên chức, lên sao diễn ra đều đều. Sự hiện diện ở các nơi này chủ yếu là cán bộ công chức. Ăn xong, mọi người đứng dậy ra về để lại trên bàn thức ăn thừa vô kể, có khi tới một phần ba. Trong không khí “dô” đó, hầu như ít ai nghĩ đến những thân phận nghèo, cận nghèo. Nhiều khi sự thừa thãi của một cuộc nhậu lên chức có thể nuôi sống nhiều gia đình nghèo ở nông thôn, vùng sâu, vùng xa một năm trời. Cái nhân bản của văn hóa đang thiếu vắng ở những nơi này.

2. Sau 25 đổi mới, theo văn kiện Đại hội XI, kết cấu hạ tầng có bước phát triển quan trọng, nhiều công trình mới mọc lên và đã phát huy tác dụng. Tỷ lệ đô thị hóa tăng từ 24,2% năm 2000 lên trên 30% năm 2010. Diện tích nhà ở tăng từ 8 mét vuông/người lên 12,5 mét vuông/người. Đại lộ, đường giao thông ở Thủ đô Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh và nhiều thành phố, thị xã khác trên phạm vi cả nước mọc lên từng quý, từng năm. Nhiều đại lộ trước đây chỉ có thấy trong mơ như Đại lộ Thăng Long ở Hà Nội đẹp nhất nước, Đại lộ Đông - Tây ở Thành phố Hồ Chí Minh, thì nay trở thành sự thật. Sự phát triển hệ thống giao thông là một kỳ tích trong đổi mới.

Nhưng, càng tự hào với nhiều đường giao thông bao nhiêu thì càng đau lòng với văn hóa giao thông bấy nhiêu. Trước hết phải nói văn hóa quản lý giao thông mà cốt tủy là tinh thần trách nhiệm của những người có trách nhiệm. Trong văn hóa đạo đức thì tinh thần trách nhiệm là một trong những nội dung quan trọng nhất. Phải nhắc lại một luận đề đúng trên mọi phương diện, đó là số lượng là cần nhưng chất lượng quan trọng hơn. Không phải làm đường cho xong, kịp ngày kỷ niệm, báo cáo thành tích, giải ngân để rồi sau đó đường thành ao, thành sông và rồi tai nạn giao thông liên tục xảy ra. Không thể chấp nhận một kiểu làm giao thông đào hè lên, lấp xuống, lại đào lên, lấp xuống. Không thể chấp nhận kiểu cung cách làm giao thông, đường càng mở, giao thông càng tắc, nước càng ngập, bụi càng nhiều. Chỗ nào có biển xanh - sạch - đẹp thì chỗ đó không xanh, không sạch và không đẹp. Chỗ nào ghi biển “cấm đổ rác” thì chỗ đó rác nhiều nhất. Vì sao con đường gốm sứ Hà Nội đẹp nhất nước lại có hiện tượng phóng uế bừa bãi? Một trong những nguyên nhân vì thiếu công trình vệ sinh (nên có ý kiến cho rằng kỷ niệm ngàn năm Thăng Long, bên cạnh những công trình lớn, nên làm một nghìn công trình vệ sinh để bảo đảm môi trường, một trong những yếu tố của phát triển bền vững).

Tiếp đến là văn hóa của những người tham gia giao thông. Theo thông tin trên báo hình, báo viết, mỗi ngày bình quân từ 30 đến 40 vụ tai nạn giao thông và làm từ 30 đến 40 người chết. Mỗi năm trung bình có khoảng 11.000 người chết do tai nạn giao thông. Nếu tính từ sau khi cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước kết thúc đến nay và gần hơn là sau 25 năm đổi mới thì số người chết do tai nạn giao thông không kém số người chết trong chiến tranh giữ nước. Chiến tranh đã chấm dứt, còn sự nghiệp đổi mới đang lâu dài. Số người chết do tai nạn giao thông cứ đều đều như vậy theo thời gian, theo sự đi lên của công cuộc đổi mới, của phát triển đường giao thông. Văn hóa giao thông đang báo động đỏ.

3. Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, chúng ta có nhiều doanh nghiệp, lực lượng doanh nhân dồi dào. Chỉ trong đổi mới, dưới ánh sáng tư tưởng Hồ Chí Minh, chúng ta mới khôi phục được hình ảnh và vinh dự cho doanh nghiệp và doanh nhân. Và rõ ràng, thật sự, sự trưởng thành, lớn mạnh của doanh nghiệp, doanh nhân đã góp phần quan trọng, to lớn cho sự phát triển của đất nước. Ba mươi doanh nhân trong Quốc hội là một tín hiệu đáng mừng, nhưng không phải chỉ có mừng.

Văn hóa doanh nghiệp, doanh nhân đang có vấn đề. Không phổ biến nhưng tính chất nghiêm trọng trong văn hóa quản lý kiểu Vinasin buộc nhân dân nghi ngờ. Có lợi ích cá nhân, bộ phận nhưng cao nhất phải là lợi ích đất nước. Một xu hướng lợi ích nhóm đang hình thành, đang có nguy cơ làm xói mòn, tổn thất lòng tin của dân và sự phát triển bền vững của đất nước mà doanh nghiệp, doanh nhân không thể nói đứng ngoài cuộc, không có trách nhiệm. Những biểu hiện cạnh tranh không lành mạnh, kinh doanh lấy lỗ lãi làm tiêu chí hàng đầu, và duy nhất, bất chấp nhân phẩm, vẫn còn tồn tại ở những độ đậm nhạt khác nhau. Tập đoàn kinh tế không phát huy cú đấm thép của mình mà lại san sẻ sức mạnh đó vào các lĩnh vực khác. Rồi anh độc quyền vẫn còn đó. Sự lừa đảo, giả dối, buôn gian, bán lậu, bất chấp tính mạng con người, bất chấp sự trường tồn của nòi giống dân tộc chưa được ngăn chặn, đẩy lùi. Những người quản lý thiếu trách nhiệm, nói nhiều làm ít, không dám công khai, vạch mặt chỉ tên những doanh nghiệp làm ăn gian dối, lừa đảo.

Chúng ta chưa “thừa” doanh nghiệp, doanh nhân. Nhưng điều quan trọng hơn không phải nhiều là tốt. Phải sàng lọc để có văn hóa doanh nhân, văn hóa doanh nghiệp theo tinh thần “thà ít mà tốt”.

4. Cũng tương tự như vậy, chúng ta có nhiều trường đại học, nhiều cơ sở giáo dục, đào tạo, nhưng thiếu văn hóa trong giáo dục. Giáo dục là văn hóa nhưng lại thiếu văn hóa giáo dục thì không thể chấp nhận được. Tư duy và quản lý giáo dục có vấn đề. Có những điều Bác Hồ dạy từ lâu nhưng những người quản lý giáo dục lại không học và làm theo Bác, lại làm ngược. Ví dụ: Bác dạy thi đua “Hai tốt” tức là thi đua “dạy tốt và học tốt”. Bác dạy như vậy là đúng quy luật, phản ánh một khía cạnh của triết lý giáo dục, bao giờ cũng hướng tới xây. Xây là nhiệm vụ chủ yếu và lâu dài. Bây giờ ta lại dạy “chống”. Chống mà không xây thì vô nghĩa. Một hội chứng nói “không”, trong khi đó đáng lý phải nói “có” mới khoa học, đúng quy luật. 5 điều Bác Hồ dạy thiếu nhi, hiện nay treo trang trọng trong các trường tiểu học và trung học cơ sở là Bác dạy “có” chứ có dạy “không” đâu. Nguy hiểm hơn là trong tư duy của văn hóa quản lý giáo dục vẫn còn nặng về thi cử và thành tích, cho nên mới có chuyện “chống tiêu cực trong thi cử và chống bệnh thành tích”. Một nền giáo dục mà vẫn làm cho người học “trăn trở” với hai chữ thi cử thì đó là một nền giáo bằng không. Học thì phải thi, nhưng nếu người dạy và người học quan niệm dạy và học chỉ để thi, xong thi là hết, không còn đau đáu với số phận đất nước, sự trường tồn của dân tộc, thì lấy đâu ra nguồn nhân lực chất lượng cao để phục vụ đất nước. Thiếu văn hóa trong quản lý giáo dục thì không thể có văn hóa giáo dục được, càng không thể có một khả năng sánh vai với các cường quốc năm châu.

Một biểu hiện khác trong thiếu văn hóa giáo dục là thiếu tư duy khoa học về giáo dục. Chúng ta xây dựng một nền giáo dục, đào tạo những người đi giáo dục chứ không phải tạo ra những người đi dạy học. Giáo dục rộng hơn dạy học. Trong giáo dục phải cho người học hiểu, bên cạnh những mặt tốt, còn phải chỉ ra những mặt xấu, hạn chế. Nếu chúng ta chỉ tuyên truyền cái tốt (đánh giặc chỉ có thắng, không bao giờ thua, chẳng hạn) thì phản giáo dục, lợi bất cập hại. Giáo dục truyền thống dân tộc mà chí nói tới cái tốt, không chỉ ra, phân tích những hạn chế của truyền thống (Bác Hồ gọi là những thói quen, truyền thống lạc hậu) thì nguy hiểm quá. Người Việt, bên cạnh nhiều ưu điểm cũng không thiếu những thói hư, tật xấu. Xưa nay, vì một kiểu giáo dục một chiều, tức thiếu văn hóa giáo dục, nên người học có khi chỉ biết “ta thắng địch thua”, người Việt Nam chỉ có tốt không có gì xấu, Đảng ta chỉ có mặt mạnh, không có mặt yếu. Đó là những trở lực trên con đường phát triển mà ta không lường hết được.

5. Từ sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945 Đảng ta trở thành Đảng cầm quyền. Từ đó đến nay, Đảng ta và cán bộ, đảng viên có quyền lực chính trị, tức là quyền lãnh đạo đất nước, xã hội. Có được thành quả đó là nhờ sự hy sinh xương máu của bao chiến sĩ yêu nước, cách mạng và đồng bào, đồng chí. Chúng ta cần trân trọng và tự hào với sự cầm quyền của Đảng, vì đó là một bước phát triển của văn minh, tạo ra sức mạnh quản lý đất nước.

Nhưng thật đáng buồn, đáng lên án là văn hóa cầm quyền, văn hóa quản lý của một bộ phận cán bộ, đảng viên ở trong tình trạng báo động. Đại hội XI của Đảng nhấn mạnh: “Tình trạng suy thoái về chính trị, tư tưởng, đạo đức, lối sống trong một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên và tình trạng tham nhũng, lãng phí, quan liêu, những tiêu cực và tệ nạn xã hội chưa được ngăn chặn, đẩy lùi mà còn tiếp tục diễn biến phức tạp, cùng với sự phân hóa giàu nghèo và sự yếu kém trong quản lý, điều hành của nhiều cấp, nhiều ngành làm giảm lòng tin của nhân dân đối với Đảng và Nhà nước, đe dọa sự ổn định, phát triển của đất nước”⁽¹⁾.

Chúng ta có đầy đủ và có nơi thừa các chức vụ, những người quản lý nhưng lại thiếu văn hóa quản lý. Tham nhũng là gì? Là nhũng lạm (cách gọi chính danh tham nhũng của Bác Hồ). Nhũng lạm là lợi dụng quyền lực để tham ô và nhũng nhiễu dân. Những người như vậy là thừa quyền lực nhưng thiếu văn hóa cầm quyền. Sự đổ vỡ của Vinasin và nhiều hạn chế, yếu kém trong các trường hợp tương tự là gì? Là thiếu văn hóa chính trị, văn hóa lãnh đạo, quản lý. Những người có trách nhiệm trực tiếp hay gián tiếp ở đó thiếu, yếu kém cả đạo đức và trình độ quản lý. Có khuyết điểm trong quản lý ngành mình, bộ mình, địa phương mình mà không dám nhận lỗi, không dám tự phê bình là thiếu văn hóa quản lý. Có những lầm lỗi nặng nề mà không dám xin lỗi, từ chức là thiếu văn hóa chính trị mà cụ thể là văn hóa từ chức. Đảng viên, cán bộ của một Đảng chân chính, cách mạng, là đạo đức, là văn minh theo tấm gương Hồ Chí Minh là phải có văn hóa xin lỗi, văn hóa phê bình và tự phê bình và dám từ chức khi làm mất lòng tin của nhân dân. Tại sao một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên khi có chút quyền hành trong tay lại lạm quyền, thích dùng mệnh lệnh, vô cảm trước đời sống của nhân dân, thiếu trách nhiệm với dân? Là do thiếu văn hóa chính trị. Tại sao một bộ phận không nhỏ cán bộ có khuynh hướng sai lệch về quyền lực như quan liêu, cậy thế cậy quyền, lợi dụng quyền lực, lạm dụng quyền lực, say mê quyền lực, chạy theo quyền lực, tranh giành quyền lực, tham quyền cố vị…, những tệ nạn có nguy cơ làm sụp đổ chế độ, liên quan đến sự tồn vong của đất nước của Đảng? Vì thiếu văn hóa chính trị, văn hóa cầm quyền, văn hóa quản lý. Lẽ thường những người dốt nát lại thích quyền lực, say mê quyền lực và lạm quyền. Họ không rèn đức, luyện tài mà rèn công nghệ tìm kiếm, săn, mua quyền lực. Có quyền rồi thì đục khoét dân, ăn của đút. Đối với anh em, đồng chí thì dìm người giỏi để giữ địa vị và danh tiếng của mình (Bác Hồ gọi là đạo vị).

Thế giới trong những tháng ngày qua có hai sự kiện liên quan đến chủ đề bài viết. Một là, trận động đất hiếm có trong lịch sử đã làm cho nhân dân Nhật Bản chịu nhiều tổn thất quá nặng nề về người và tài sản. Nhưng nước Nhật nhanh chóng phục hội và đứng dậy. Một sức mạnh phi thường nhờ nội sinh văn hóa đã thấm sâu vào từng tế bào của xã hội, thấm vào máu thịt của từng con người Nhật Bản khi còn trong bào thai mẹ. Vì vậy, dù sóng to, gió lớn, trở lực khó khăn, người Nhật Bản vẫn ngẩng cao đầu, xứng đáng để cả thế giới ngưỡng mộ và khâm phục. Hai là nước Anh hồi đầu tháng đã có cuộc bạo loạn tồi tệ nhất trong 25 năm qua. Ngày 15-8-2011 Thủ tướng Anh Davit Cameron nói rằng, “nước Anh đang phải đối mặt một nền văn hóa lười biếng, vô trách nhiệm và ích kỷ - nguyên nhân chính làm bùng lên cuộc bạo loạn kéo dài 4 ngày qua khiến 5 người chết, hàng ngàn người bị truy tố tội hình sự, thiệt hại hàng trăm triệu USD”. Ông cho rằng “vụ bạo loạn vừa qua làm thức tỉnh cả nước, các vấn đề xã hội vốn âm ỷ hình thành nhiều thập kỷ qua đã bùng nổ ngay trước mắt mọi người. Chứng kiến cảnh bạo loạn trên đường phố, ai cũng muốn những vấn đề xã hội này được giải quyết và sự xuống cấp đạo đức bị đẩy lùi”. Thủ tướng Cameron hứa sẽ chấm dứt một nền văn hóa e dè, sợ hãi trong việc thảo luận trường hợp gia đình tan vỡ, cha mẹ nghèo đói, hoặc trong việc chỉ trích những phụ huynh không nêu gương tốt cho con em họ cũng như cộng đồng”.

Thiếu “vốn kinh tế”, chưa có kỹ thuật, khoa học công nghệ, vật chất thì 30 năm, 50 năm, chậm lắm là một thế kỷ, sẽ có. Nhưng suy giảm “vốn xã hội”, thiếu văn hóa, xuống cấp, suy đồi về văn hóa thì một thế kỷ rất khó phục hồi, thậm chí mất cả thiên niên kỷ. Nhưng điều nguy hiểm hơn là trong hàng trăm năm đó chúng ta mấtnền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, mất sức mạnh nội sinh, nguồn lực xã hội to lớn, không có động lực của phát triển và phát triển không có mục tiêu.

--------------

(1) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.173.

Nguồn: Văn hóa Nghệ A